Καθώς περιδιαβαίνουμε στις δομές και στα αξιοθέατα της πόλης, από το Αγλαύρειο ιερό σπήλαιο βόρεια της Ακρόπολης, οι άλκιμες φωνές των δεκαοχτάχρονων Αθηναίων εφήβων, που καταθέτουν τον Όρκο στην τελετή πολιτογράφησής τους, αντηχούν μέσα στον χρόνο:
«Οὐ καταισχυνῶ ὃπλα τα ἱερά,
οὐδ’ ἐγκαταλείψω τον παραστάτην ότω αν στοιχήσω ·
ἀμυνῶ δε και ὑπέρ ἱερῶν και ὁσίων
και μόνος και μετά πολλῶν ·
την πατρίδα δε οὐκ ἐλάσσω παραδώσω,
πλείω δε και ἀρείω ὃσης ἄν παραδέξωμαι .
Και εὐηκοήσω τῶν ἀεί κρινόντων,
και τοῖς θεσμοῖς τοῖς ἱδρυμένοις πείσομαι
και οὕστινας ἄν ἄλλους το πλῆθος ἱδρύσηται ὁμοφρόνως ·
και ἄν τις ἀναιρή τους θεσμούς ἢ μη πείθηται οὐκ ἐπιτρέψω ,
ἀμυνῶ δε και μόνος και μετά πολλῶν.
Και ἱερά τα πάτρια τιμήσω.
Ἵστορες τούτων Άγλαυρος Ἐνυάλιος,
Ζευς, Αὐξώ, Θαλλώ, Ἡγεμόνη»
(ἐστωσαν).
Δεν θα ντροπιάσω τα ιερά όπλα,
ούτε θα εγκαταλείψω τον σύντροφο στη μάχη, με όποιον ταχθώ·
θα αμυνθώ υπέρ των ιερών και οσίων
και μόνος και μαζί με πολλούς ·
την πατρίδα δεν θα την παραδώσω μικρότερη,
μεγαλύτερη δε και ισχυρότερη απ’ όσην θα παραλάβω .
Και θα υπακούσω στους αιώνιους δικαστές,
και θα πείθομαι στους ιδρυμένους θεσμούς
και σε όσους τυχόν άλλους ιδρύσει με μια κοινή θέληση το πλήθος ·
και αν κάποιος παραβιάζει τους θεσμούς ή δεν πείθεται δεν θα το επιτρέψω ,
θα αμυνθώ και μόνος και με πολλούς.
και θα τιμήσω τα ιερά και τα πάτρια.
(Ας είναι)
Μάρτυρες γι’ αυτά η Άγλαυρος, ο Ενυάλιος,
ο Ζευς, η Αυξώ, η Θαλλώ, η Ηγεμόνη.*
——-————————————————————————————————————————–
Σημείωση : Άγλαυρος :κόρη του Κέκροπος , Ενυάλιος : επίθετο του Άρη , Αυξώ και Ηγεμόνη :δυο Χάριτες, Θαλλώ: μια από τις Ωρες, κόρη του Διός και της Θέμιδος .
———————————————————————————————————————————–
Η ψυχή και το πνεύμα της Αθηναϊκής Πολιτείας υποδέχεται τους νέους βλαστούς της με τον βαρύνοντα λόγο των πατέρων:
«Παιδιά μου, ότι κατάγεσθε από γενναίους πατέρες, αυτό το φανερώνει η στάση μας αυτή τη στιγμή. Ενώ μπορούμε να ζήσουμε, αξιοπρεπώς, εμείς προτιμούμε μάλλον να πεθάνομε με αξιοπρέπεια, πριν να ρίξομε στη ντροπή εσάς και τους απογόνους σας και πριν να καταισχύνομε τους πατέρες μας και όλους τους προγόνους μας. Γιατί πιστεύομε ότι αυτός που καταισχύνει τους δικούς του δεν μπορεί να ζει και δεν μπορεί να τον αγαπήσει ούτε άνθρωπος ούτε θεός, ακόμα κι όταν πεθάνει και ταφεί κάτω μέσα στην γη.
Πρέπει, λοιπόν, να έχετε πάντα μέσα στο νου σας τα λόγια μας και να επιδίδεσθε στο έργο σας με αρετή και αξιοπρέπεια, έχοντας υπ’ όψη σας ότι, όταν λείπει αυτή, τα πάντα, και τα κτήματα και τα επιτεύγματα, είναι επαίσχυντα και κακά. Γιατί, ούτε ο πλούτος, αν τον αποκτήσεις άναδρα, σου περιποιεί κάλλος · ένας τέτοιος άνθρωπος πλουτίζει για άλλον και όχι για τον εαυτόν του. Ούτε το σωματικό κάλλος ούτε η δύναμη, όταν υπάρχουν σ’ έναν δειλό και κακόν άνθρωπο, φαίνονται ταιριαστά, αλλά, απεναντίας, φαίνονται αταίριαστα και αποκαλύπτουν περισσότερο την ποιότητα του ανθρώπου και υπογραμμίζουν την δειλία. Και γενικά κάθε επιστήμη, όταν αποχωρίζεται από τη δικαιοσύνη και τις άλλες αρετές που συνθέτουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, αποδεικνύεται πανουργία και όχι σοφία. Γι’ αυτό πρώτο και δεύτερο και μόνιμο καθήκον σας είναι να επιδιώκετε με ζήλο να μας ξεπεράσετε στη δόξα κι εμάς και τους προγόνους. Αλλιώς, να είσθε βέβαιοι, ότι, αν σας υπερνικούμε στην αρετή, η νίκη αυτή μας φέρνει ντροπή, ενώ αν νικηθούμε από εσάς, αυτή η ήττα μας φέρνει ευδαιμονία. Και είναι δυνατόν να είμεθα εμείς οι νικημένοι κι εσείς οι νικητές, προ παντός αν ετοιμασθείτε να μην κάνετε κατάχρηση της προγονικής δόξας και την σπαταλήσετε, έχοντας πάντα στο νου σας ότι για τον άνθρωπο που πιστεύει πως αξίζει κάτι, δεν υπάρχει μεγαλύτερη ντροπή, απ’ το να διεκδικεί την τιμή όχι με την προσωπική του αξία αλλά επικαλούμενος τη δόξα των προγόνων».(Πλάτωνος «Μενέξενος» ή «Επιτάφιος»)
Και ιδού η απάντηση των νέων, σε όλη την Ελληνική Πατρίδα:
«Άμες δε γ’ ἐσόμεθα πολλώ κάρονες»
Εμείς θα γίνομε πολύ καλύτεροι, τιμώντας
«το εύδαιμον, το ελεύθερον, το εύψυχον.»
―«Τοσοῦτον δ’απολέλοιπεν η πόλις ἡμῶν περί τό φρονεῖν και λέγειν τους ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ’ οἱ ταύτης μαθηταί τῶν άλλων διδάσκαλοι γεγόνασιν και το τῶν Ἑλλήνων ὄνομα, πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλά τῆς διανοίας δοκεῖν εἰναι, και μᾶλλον Ἑλληνας καλεῖσθαι τους τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετερας ή τους τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας».
«Τόσο δε ξεπερνά η πόλη μας στη σκέψη και στον λόγο τους άλλους ανθρώπους, ώστε οι δικοί της μαθητές έχουν γίνει διδάσκαλοι των άλλων, και το όνομα των Ελλήνων έχει κάνει όχι πλέον του γένους αλλά της διανοίας να φαίνεται ότι είναι, και μάλλον να ονομάζονται Έλληνες όσοι μετέχουν στην δική μας παιδεία παρά στην κοινή καταγωγή.
Θεωρώ δε ότι στους προγόνους μας αρμόζει να τιμούνται όχι λιγότερο για τους κινδύνους παρά για τις άλλες ευεργεσίες. Γιατί υπέμειναν όχι μικρούς ούτε ολίγους , ούτε ασήμαντους αγώνες, αλλά πολλούς και φοβερούς και μεγάλους, άλλους μεν για υπεράσπιση της χώρας των , άλλους δε για την ελευθερία των άλλων ·διότι πάντοτε προσέφεραν την πόλη για το κοινό καλό και υπεράσπιστική πάντοτε για όσους απ’ τους Έλληνες αδικούνταν».(Ισοκράτους «Πανηγυρικός»)
―«Ο άνθρωπος ο οποίος τυγχάνει της ορθής παιδείας και ευτυχισμένης φύσης, συνήθως γίνεται θειότατον και ημερότατον ζώον, όμως, εάν δεν ανατραφεί ικανοποιητικά και καλά, (γίνεται) το αγριότατο απ’ όσα γεννά η γη.
Γι’ αυτά, πρέπει να επιτρέπει ο νομοθέτης να αντιμετωπίζεται η ανατροφή των παίδων όχι δευτερευόντως ούτε ως πάρεργον. Πρώτα-πρώτα πρέπει ν’ αρχίσει απ’ αυτά όποιος πρόκειται καλώς να φροντίζει, δηλαδή να επιλέγει από τους πολίτες οποιονδήποτε είναι άριστος σε όλα, αυτόν να διορίζει επιμελητήν(της παιδείας)». ( Πλάτωνος «Νόμοι» 765e)
―«Νομίζω ότι αρμόζει, όταν μεν νομοθετούμε, τούτο να εξετάζουμε, πώς δηλαδή θα θέσουμε νόμους καλούς και συμφέροντες στην πόλη. Σκεφθείτε, βέβαια, Αθηναίοι, πόση πρόνοια περί σωφροσύνης έδειξε ο Σόλων εκείνος ο παλαιός νομοθέτης, και ο Δράκων και οι κατά τους χρόνους εκείνους νομοθέτες. Πρώτον μεν, λοιπόν, ενομοθέτησαν περί της σωφροσύνης των παίδων μας και ολοφάνερα καθόρισαν όσα πρέπει το ελεύθερο παιδί να ασχολείται και πώς πρέπει αυτό να ανατραφεί, έπειτα δεύτερον περί των εφήβων, τρίτον δε στη σειρά, περί των άλλων ηλικιών. Και αυτούς τους νόμους αφού ανέγραψαν, κατέθεσαν σε σας ως παρακαταθήκη και σας κατέστησαν φύλακες αυτών».(Αισχίνη Λόγος)
Ο συμβουλευτικός λόγος του Ισοκράτη «Προς Δημόνικον» διαχρονικά απευθύνεται σε κάθε νεαρό κύτταρο της κοινωνίας:
«Τέτοιος να γίνεσαι προς τους γονείς, όπως θα ευχόσουν να γίνουν σ’ εσένα τα παιδιά σου. Να εξασκείς από τις σωματικές ασκήσεις όχι όσες αποσκοπούν στη δύναμη αλλά όσες αποβλέπουν στην υγεία· τούτο θα το επιτύχεις, έαν σταματάς τους κόπους, ενώ ακόμη δύνασαι να κουράζεσαι. Ούτε το ασταμάτητο γέλιο να ανέχεσαι ούτε ν’ αποδέχεσαι τον θρασύ λόγο· διότι το μεν πρώτο είναι ανόητο, το δε άλλο μανιακό. Όσα είναι αισχρό να πράττεις , αυτά να θεωρείς ότι είναι καλό ούτε να τα λέγεις. Να συνηθίζεις τον εαυτόν σου να μην είναι σκυθρωπός αλλά σκεφτικός· διότι για εκείνο μεν θα φανείς ότι είσαι αυθάδης, ενώ γι’ αυτό φρόνιμος. Όσα γνωρίζεις καλά, να τα διαφυλάττεις με μελέτες, όσα όμως δεν έχεις μάθει, να τα αποκτάς με τις επιστήμες. Εάν είσαι φιλομαθής, θα γίνεις πολυμαθής.
«Δεῖ σ’ ὀρέγεσθαι τῆς καλογαθίας και μη μόνον τοῖς ὑφ ἡμῶν εἰρημένοις ἐμμένειν αλλά και τῶν ποιητών…». Πρέπει να επιθυμείς την καλοκαγαθία και να μην περιορίζεσαι μόνον σε όσα έχουν λεχθεί αναμεταξύ μας αλλά να μαθαίνεις και τα καλύτερα από τους ποιητές και από τους άλλους σοφούς, εάν έχουν πει κάτι χρήσιμο, να τα διαβάζεις. Διότι, όπως ακριβώς βλέπομε την μέλισσα να καθίζει μεν σε όλα τα βλαστήματα, όμως από καθένα να παίρνει τα καλύτερα, έτσι πρέπει και οι νέοι που επιθυμούν την παιδεία, να μην αφήνουν τίποτε αδοκίμαστο, όμως από παντού να συλλέγουν τα χρήσιμα».
«Πρέπει όμως να έχεις υπ’ όψη σου και τούτο, ότι καθένας μας δεν γεννήθηκε μόνο για τον εαυτό του, αλλά απ’ τη ζωή μας έχει να κάνει κι η πατρίδα, ένα μέρος ανήκει στους γονείς μας, το υπόλοιπο στους φίλους. Μεγάλο μέρος της ζωής μας απορροφούν κι οι διάφορες απρόβλεπτες περιστάσεις, που μας βρίσκουν στη ζωή. Όταν όμως η ίδια η πατρίδα μας καλεί να την υπηρετήσουμε, θα ήταν παράλογο να μην πειθαρχήσουμε. Και συγχρόνως συμβαίνει να αφήνομε τη χώρα σε φαύλους ανθρώπους, που δεν προσέρχονται στα κοινά από αγαθά κίνητρα».(Πλάτων : «Επιστολή προς Αρχύτα»)
«Άρχε, αφού πρώτα μάθεις να είσαι αρχόμενος. Γιατί, όταν μάθεις να άρχεσαι, τότε θα είσαι σε θέση να άρχεις». (Σόλων)
«Καλύτερος βασιλεύς είναι εκείνος που μπορεί να εξουσιάζει τα πάθη του…O ελεύθερος άνθρωπος δεν πρέπει κανένα μάθημα να το μαθαίνει με εξαναγκασμό δουλικόν,διότι οι μεν σωματικοί κόποι ,που καταβάλλονται με τη βία τίποτε χειρότερο δεν προκαλούν στο σώμα,όμως στην ψυχή δεν στεργιώνει κανένα μάθημα με την βία (Σωκράτης)
«Πράττε αυτά που νομίζεις πως είναι καλά ,έστω και αν πρόκειται γι αυτό να σε κακολογήσουν. Γιατί ο όχλος είν’ ένας κακός κριτής κάθε καλού πράγματος. Γι’ αυτό, αυτών που καταφρονείς τον έπαινο, καταφρόνει και την κατηγόρια τους» (Πυθαγόρας)
«Οι νόμοι μοιάζουν με τον ιστό της αράχνης. Όπως εκεί, αν πέσει σφήκα ή μέλισσα, τον σχίζει και φεύγει, έτσι και στους νόμους, αν πέσει στη λαβίδα τους κανένας φτωχός, πιάνεται, ενώ αν πέσει κανένας πλούσιος ή ισχυρός, τσακίζει τα πλαίσια του νόμου και τρέχει ελεύθερα» (Ζάλευκος)
«Πώς είναι δυνατόν η απόκτηση πλούτου να οδηγήσει κάποιον στην δικαιοσύνη και στις άλλες αρετές; Είναι γνωστόν, ότι εκείνα που προσφέρουν υπηρεσίες προς κακό αντιτίθενται στην απόκτηση του αγαθού. Και τα χρήματα προτρέπουν τον άνθρωπο προς την οκνηρία, υπερκαίουν τις ηδονές, συνθέτουν διπλές επιβουλές, μια την φθονερών εναντίον των ευπόρων και μιαν άλλη των ισχυρών εις βάρος των πτωχών. Αυτά λοιπόν τα πράγματα (δηλαδή τα χρήματα) που αφ’ ενός προκαλούν επιβουλές εις βάρος των κατόχων των , αφ’ ετέρου τους κατόχους των, που είναι ισχυροί, οδηγούν εις το να αδικούν, πώς είναι δυνατόν να συντελέσουν στο να επικρατεί δικαιοσύνη». (Ιέραξ)
«Όταν είμεθα σε πολύ κακή κατάσταση, τότε πολύ και πάρα πολλά και επιθυμούμε και χρειαζόμεθα για τις ηδονές του σώματος. Λοιπόν, σύμφωνα με την λογική αυτή, όπως ο ίδιος άνθρωπος τότε φαίνεται ότι βρίσκεται σε άριστη κατάσταση, όταν έχει ανάγκη ελαχίστων από αυτά τα πράγματα, έτσι πάλι και στην περίπτωση δύο διαφορετικών ανθρώπων, αν ο ένας επιθυμεί και χρειάζεται πολλά και με πάθος, ο άλλος λίγα και ήρεμα, όπως, π.χ. μεταξύ των ανθρώπων, όσοι παίζουν τους κύβους, άλλοι που μεθάνε και άλλοι που είναι φαγάδες. Γιατί ολ’ αυτά δεν είναι τίποτε άλλο παρά ανάγκες, ιατρικών πραγμάτων. Οι άνθρωποι, λοιπόν, που έχουν τις περισσότερες απ΄αυτές τις επιθυμίες, βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση από εκείνους, οι οποίοι δεν έχουν καμία ή ελάχιστες απ’ αυτού του είδους τις επιθυμίες(…)
Τα μακρά φορέματα εμποδίζουν τα σώματα και οι υπέρμετρες περιουσίες εμποδίζουν τις ψυχές ».(Σωκράτης)
«Μέτρο της περιουσίας για τον καθένα είναι το σώμα, όπως, μέτρο του υποδήματος είναι το πόδι. Αν λοιπόν σταθείς σ’ αυτό, έχεις το μέτρο και τη σκάλα, αν όμως το ξεπεράσεις, έρριψες τον εαυτό σου σαν σε κρημνό· έτσι το υπόδημα γίνεται επίχρυσο, έπειτα πορφυρένιο, έπειτα κεντητό, διότι πλέον δεν έχει σχέση με τη χρησιμότητα στο πόδι. Το ίδιο συμβαίνει με την περιουσία: αν ξεπεράσει το σώμα, όριο πια κανένα δεν υπάρχει.(Επίκτητος)
«Πολλοί ανόητοι έχουν πλούτο ·
ενώ άλλοι που ζητούνε το καλό
βασανίζοντ’ απ’ τη φτώχεια · έτσι
και οι δύο ειν’ ανήμποροι να δράσουν!
Απ’ τους πρώτους, βλέπεις, λείπει το μυαλό
απ’ τους άλλους λείπουνε τα χρήματα! (Θέογνις)
«Αλλά εγώ τούτο μόνο γνωρίζω ότι κάθε πλάσμα ποτέ δεν γεννιέται έχοντας το νου, ή το μέγεθος του νου, που απ’ τη φύση του είναι προορισμένο ν’ αποκτήσει στην πλήρη του ανάπτυξη. Και κατά τη διάρκεια του χρόνου που δεν έχει αποκτήσει ακόμη τη φρόνηση που ανήκει στο είδος του εκ φύσεως, βρίσκεται σε μια κατάσταση μανίας και κραυγάζει άτακτα. Και αμέσως μόλις σταθεί στα πόδια του πηδάει πάλι άτακτα».(Πλάτων «Νόμοι»)
«Η σύσταση του σώματος φθείρεται από την αδράνεια και την αργία, ενώ από την κίνηση και τον αθλητισμό συνήθως σώζεται. Και η σύσταση της ψυχής με τη μάθηση και την πνευματική άθληση, που είναι κι αυτές κινήσεις,σώζεται και γίνεται αγαθότερη»(Πλάτων«Θεαίτητος»)
«Η μεγαλύτερη, άλλως τε, ηδονή είναι η απόλαυση της ευτυχίας με σύντροφο την αρετή».(Διωτογένης Πυθαγόρειος)
«Να είσαι κυρίαρχος των ηδονών, όχι έρμαιό τους» (Ισοκράτης)
«Μην κάνεις φίλους όλους όσοι θέλουν τη φιλία σου, αλλά εκείνους που είναι αντάξιοι του χαρακτήρος σου, ούτε εκείνους που σου παράσχουν μιαν ευχάριστη συντροφιά, αλλά εκείνους που με τη βοήθεια τους θα διοικήσεις άριστα την πόλη.»(Ισοκράτης«Προς Νικοκλή»)
«Μη θεωρείς πιστούς αυτούς που είναι έτοιμοι να επαινέσουν το κάθε τι που θα κάνεις ή θα πεις, αλλά εκείνους που επικρίνουν τα σφάλματά σου».(Ισοκράτης)
«Ο Ευαγόρας τους φίλους τους εσκλάβωνε με τις ευεργεσίες, ενώ τους άλλους τους υπότασσε με τη μεγαλοψυχία του».(Ισοκράτης)
«Σκοπός της ζωής είναι η ευτυχία και το μέσο, για να τη φθάσομε, είναι η αρετή».
«Η αρετή, όπως βέβαια και η φύση, είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, και έχει στόχο τη μεσότητα.
Λέγοντας όμως αρετή, εννοώ την πρακτική Αρετή ,γιατί αυτό έχει σχέση με τις πράξεις και τα παθήματά μας, και στα πράγματα αυτά βέβαια υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και μέση κατάσταση(…)
Λοιπόν, το πότε πρέπει και το για ποια πρέπει και το για ποιους και το για ποιο λόγο και το όπως πρέπει, αυτό είναι η μεσότητα και το άριστο, αυτό ακριβώς είναι το γνώρισμα της αρετής.
Αλλά με όμοιο τρόπο και στις πράξεις μας υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μεσότητα. Και η αρετή έχει σχέση με τις πράξεις μας και τα παθήματά μας, και σ’ αυτά την υπερβολή και την έλλειψη τη λέμε λάθος, ενώ τη μεσότητα την επαινούμε και τη θεωρούμε κατόρθωμα· και τα δυο αυτά ανήκουν στην Αρετή(…)
Γνωρίσματα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ της Αρετής είναι η μεσότητα.
Και είναι η Αρετή μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες, που η μια βρίσκεται στην υπερβολή και η άλλη στην έλλειψη.
(…) Λοιπόν σχετικά με το φόβο και το θάρρος μεσότητα είναι η ανδρεία (…)σχετικά με τα χρήματα μεσότητα είναι η γενναιοδωρία».(Αριστοτέλης “Ηθικά Νικομάχεια”)
«Ακούεις δε και τον Ηρακλέα τους τε Διοσκούρους και τον Ασκληπιόν τους τε άλλους όσοι Θεών παίδες εγένοντο ως δια των πόνων και της καρτερίας την μακαρίαν εις Θεούς οδόν εξετέλεσαν».(Πορφύριος)
«Χρη σιγάν ή κρείσσονα σιγής λέγειν».(Πυθαγόρας)
Σωκράτης: Η αγωγή με τη μουσική και την ποίηση είναι η πιο σημαντική, επειδή ο ρυθμός και η μελωδία εισχωρούν στα τρίσβαθα της ψυχής και με δύναμη μεγάλη την αδράχνουν φέροντας την ευσχημοσύνη, και την κάνουν όμορφη, εάν κάποιος ορθώς ανατραφεί, ειδεμή, το αντίθετο (συμβαίνει)(…) όποιος έχει ανατραφεί όπως έπρεπε, θα προσέξει αμέσως οποιαδήποτε ατέλεια, οτιδήποτε δεν είναι όμορφα φτιαγμένο ή η φυσική του ανάπτυξη δεν έχει όμορφα ξεδιπλωθεί και δίκαια δυσανασχετώντας, τα μεν καλά θα επαινεί και θα χαίρεται διότι είναι ωραία, και κλείνοντάς τα μέσα στην ψυχή του θα τρέφεται από αυτά και θα πλάθεται καλός και άξιος, ενώ όσα είναι άσχημα θα τα κατακρίνει, όπως είναι το σωστό, και θα τα απεχθάνεται από νέος κιόλας, προτού καν να είναι σε θέση να αντιληφθεί για ποιον ακριβώς λόγο συμβαίνει αυτό, κι όταν κάποτε έλθει ο λόγος, εκείνος, έχοντας έτσι ανατραφεί, θα τον καλωσορίσει αμέσως αναγνωρίζοντάς τον από την συγγένεια που έχει μαζί του.
Γι αυτούς ακριβώς τους λόγους η αγωγή πρέπει να βασίζεται στη μουσική και στην ποίηση(…) να μπορούμε να διακρίνουμε τα είδη της σωφροσύνης και της ανδρείας και της ελευθεριότητας (μεγαλοψυχίας) και της μεγαλοπρέπειας (αξιοπρέπειας) και όσα είναι αδερφικά προς αυτά, όπως και τα αντίθετά τους (…) Τότε ο καλλιεργημένος άνθρωπος είναι αυτός που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο θα ένιωθε έρωτα για τέτοιους ανθρώπους (…) Ύστερα από την καλλιέργεια με την ποίηση και την μουσική πρέπει να ασκηθούν οι νέοι στη γυμναστική. Πρέπει, λοιπόν και με αυτήν ακριβώς να ανατρέφονται από παιδιά δια βίου… Μου φαίνεται, βεβαίως, ότι αν το σώμα είναι χρηστόν (υγιές), θα κάμει τούτο, με την δική του αρετή, την ψυχή αγαθή, αλλά αντιστρόφως, και η αγαθή ψυχή με την αρετή της θα εξασφαλίζει στο σώμα (τη συνθήκη) ώστε να είναι, όσο είναι δυνατόν, καλύτερο.
Κι όταν σε μια πόλη η ακολασία και οι αρρώστιες πληθαίνουν, εκεί τα δικαστήρια και τα θεραπευτήρια δεν είναι διαρκώς ανοιχτά, και η δικονομία κι η ιατρική δεν θεωρούνται κάτι πολύ σπουδαίο, ιδίως όταν ακόμη και ελεύθεροι πολίτες ασχολούνται μετά μανίας με αυτά;
Και μπορείς άραγε να βρεις μεγαλύτερη απόδειξη κακής και αισχρής παιδείας σε μια πόλη από το ότι σε αυτήν χρειάζονται κορυφαίους γιατρούς και δικαστές όχι μόνον οι άνθρωποι των κατωτέρων στρωμάτων αλλά εκείνοι που καυχιούνται πως έχουν αγωγή ελεύθερου ανθρώπου;(Πλάτωνος «Πολιτεία» 401 , 405)
Ακολουθούμε τον φιλοσοφικό περίπατο του Σωκράτη με τον Φαίδρο, όπου ο Σωκράτης διευκρινίζει :
Σωκράτης: Όλες όσες είναι μεγάλες τέχνες έχουν ανάγκη οξείας παρατηρήσεως και ανωτέρας επιστήμης-μετεωρολογίας-περί της φύσεως· διότι το ύψος εκείνο των διανοημάτων και το παντελώς τέλειον απ’ εκεί φαίνεται ότι εισέρχεται στα έργα. Αυτό απέκτησε και ο Περικλής , εκτός της φυσικής ευφυΐας του · διότι προσκολλημένος στον Αναξαγόρα, νομίζω, ο οποίος ήταν τέτοιος άνδρας, και γεμάτος από γνώσεις μετεωρολογίας και φθάνοντας στην Φύση του νου και της άνοιας, για τα οποία ο Αναξαγόρας έκανε πολύν λόγο, από τα θέματα αυτά ο Περικλής μετέφερε στην τέχνη των λόγων ό,τι ήταν χρήσιμο σε αυτήν.(…)
Ο ίδιος περίπου τρόπος είναι και για την ιατρική τέχνη και για την ρητορική.
Και στις δύο τέχνες πρέπει να διακρίνεις την φύση, του σώματος μεν στη μία, της ψυχής δε στην άλλη, εάν πρόκειται να εργασθείς όχι μόνον μηχανικά και εμπειρικά, αλλά και με τέχνη, προσφέροντας στο μεν ένα φάρμακα και τροφή, να βάλεις υγεία και ρώμη, στην δε άλλην (ψυχή) προσφέροντας και λόγους και ωφέλιμες (νόμιμες) ασχολίες θα μεταδώσεις την πεποίθηση και την τελειότητα που θέλεις(…)
Την φύση λοιπόν της ψυχής νομίζεις ότι δύνασαι να κατανοήσεις κατά τρόπον άξιον λόγου, αν δεν γνωρίζεις την όλη φύση; (…)
Πρώτον μεν πρέπει να εξετάσουμε το πράγμα (…) εάν είναι απλό, πρέπει να παρατηρήσομε ποιαν δύναμη έχει εκ φύσεως στο να ενεργεί προς κάτι ή ποια δύναμη έχει στο να πάθει και από ποιον.
«Δεν υπάρχει, λέγει ο Λάκων, ούτε θα υπάρξει ποτέ στο μέλλον αληθινή τέχνη του λέγειν χωρίς να είναι κάτοχος της αλήθειας» (…)
Εάν δεν φιλοσοφήσει ικανώς (ο Φαίδρος) δεν θα γίνει ποτέ ικανός να ομιλεί για κανένα ζήτημα.
Ο λόγος που γράφεται μετ’ επιστήμης στην ψυχή του μανθάνοντος είναι δυνατόν να υπερασπιστεί τον εαυτό του και γνωρίζει καλά προς ποιους πρέπει να ομιλεί και προς ποιους πρέπει να σωπαίνει.
(…) Ο φρόνιμος γεωργός για εκείνα τα σπαρτά, στα οποία είχε ασχοληθεί σπουδαία μεταχειριζόμενος την γεωργική τέχνη και αφού έσπειρε σε κατάλληλο έδαφος, θα ευχαριστιόταν κατά τον όγδοο μήνα να αυξηθούν;
Φαίδρος: Έτσι βέβαια θα έκαμεν, Σωκράτη…
Σωκράτης: Ο ασχολούμενος όμως στις επιστήμες του δικαίου, του ωραίου ή του αγαθού θα ειπούμε ότι είναι λιγότερο σοφός από τον γεωργό στα δικά του σπέρματα;
Φαίδρος: Κάθε άλλο βέβαια.
Σωκράτης: Όχι, λοιπόν, με σπουδή θα γράψει τα σπέρματα των ιδεών του σε νερό με μελάνι, σπέρνοντας αυτά με κάλαμον; (…) Όχι, ασφαλώς. Αλλ’ αυτούς τους κήπους των γραμμάτων, όπως φαίνεται, χάριν διασκεδάσεως και θα τους σπείρει και θα τους γράψει. Όταν γράφει, θησαυρίζοντας στον εαυτό του υπομνήματα, όταν φθάσει στα γηρατιά που εξασθενούν την μνήμη και για τον καθένα που ακολουθεί αυτά τα ίχνη. Θα ευχαριστηθεί μάλιστα βλέποντας τους κήπους τούτους των γραμμάτων να φυτρώνουν απαλοί ·όταν δε οι άλλοι απολαμβάνουν άλλες διασκεδάσεις συχνάζοντας σε συμπόσια και σε άλλες ηδονές, αδερφές τούτων, τότε εκείνος, ως φαίνεται, αντί των τέρψεων τούτων θα περνά τον καιρό του, παίζοντας με όσα λέγω (δηλαδή συγγραφές).
Φαίδρος: Η διασκέδαση που λέγεις, Σωκράτη, είναι ευγενέστατη και όχι φαύλη, το να δύναται δηλαδή κανείς να παίζει με τους λόγους και να πλάθει αλληγορίες περί δικαιοσύνης και των άλλων, τα οποία ανέφερες.
Σωκράτης: Ασφαλώς έτσι είναι το πράγμα, φίλε Φαίδρε. Κατά πολύ όμως, νομίζω, καλύτερη σπουδή τούτων γίνεται , όταν κανείς μεταχειριζόμενος την διαλεκτική τέχνη παραλάβει ψυχήν κατάλληλη να φυτεύσει και να σπείρει σε αυτήν επιστημονικούς λόγους, που είναι ικανοί και τον εαυτόν των και τον φυτεύσαντα να βοηθούν, αντί να είναι άκαρποι, αλλά έχοντας σπέρμα, από το οποίον φυτρώνουν άλλοι λόγοι σε άλλες καρδιές, συντελούν ώστε να αποθανατίζεται αιωνίως το πρώτον τούτο σπέρμα, και εκείνον που το έχει τον κάμνουν ευδαίμονα στον ανώτατο βαθμό που είναι εφικτός στον άνθρωπο(…)
Πριν μπορέσει κανείς να γνωρίσει την αληθή φύση εκάστου αντικειμένου, για το οποίο λέγει ή γράφει, να γίνεται δυνατός στο να ορίζει γενικώς αυτό · και αφού το ορίσει, πάλι να το διερευνά γνωστικώς κατά είδη, μέχρι του αδιαιρέτου· και εμβαθύνοντας κατά τον ίδιον τρόπο στη φύση της ψυχής, κι ευρίσκοντας το αρμόζον είδος σε κάθε φύση, έτσι να θέσει και να διακοσμήσει τον λόγο του, παρέχοντας μεν στην ποικίλη ψυχή ποικίλους και παναρμόνιους λόγους, στην δε απλή απλούς (…) Το σαφές και το τέλειον και το σπουδαίον ενυπάρχει μόνον στους λόγους που διδάσκονται και λέγονται χάριν μαθήσεως, γράφονται δε πράγματι μέσα στις ψυχές περί δικαίου και ωραίου και καλού.
Εάν νομίσω ότι κάποιος άλλος δύναται να αντιλαμβάνεται το αντικείμενο και ως σύνολο και αναλελυμένο στα στοιχεία του, τούτον ακολουθώ επάνω στα ίχνη που αφήνει πίσω του, σα να ήταν θεός.(…)
«Υπάρχουν δύο είδη μανίας. Και η μεν μία προέρχεται από ανθρώπινα νοσήματα, η άλλη δε οφείλεται σε θεία εξαλλαγή από την συνήθη κανονική κατάσταση.
Ως προς την θεία μανία, την έχομε διαιρέσει σε τέσσερα μέρη από τους τέσσαρες θεούς, παραδεχόμενοι την μεν μαντικήν εμπνεομένη από τον Απόλλωνα, την ιεροτελεστικήν από τον Διόνυσον, την ποιητικήν από τις Μούσες και για την τέταρτη, την ερωτική μανία, που εμπνέεται από την Αφροδίτη και τον Έρωτα, είπαμε ότι είναι η αρίστη. Δεν γνωρίζω όμως πώς απεικονίζοντας το ερωτικό πάθος, άλλοτε μεν να εγγίζουμε την αλήθεια, ίσως δε και με το να πλανόμαστε σε άλλα, συνάψαντες λόγον όχι εντελώς απίθανον, εψάλαμε με κοσμιότητα και ευλάβεια κάποιον μυθικόν ύμνο προς τον Έρωτα, τον δικό μου και δικόν σου δεσπότη, ω Φαίδρε, τον προστάτη των ωραίων παιδιών».*
Τώρα η προσευχή του Σωκράτη φτερώνεται πάνω απ’ τη πόλη:
«Ω φίλε Πᾶν τε και ἄλλοι ὅσοι τῇδε θεοί δοίητέ μοι καλῷ γενέσθαι τάνδοθεν·
ἔξωθεν δε ὅσα ἔχω, τοῖς ἐντός εἶναι μοι φίλια. Πλούσιον δε νομίζοιμι τον σοφόν ·
το δε χρυσοῦ πλῆθος εἴη μοι ὅσον μήτε φέρειν μήτε ἄγειν δύναιτο άλλος ἢ ὁ σώφρων».
Και ο Φαίδρος παρακαλεί :
«Και ἐμοί ταῦτα συνεύχου· κοινά γαρ τά τῶν φίλων».
. Κι αυτός ο λόγος στις μέρες μας γίνεται:
«Αγαπητέ Παν και οι άλλοι θεοί, όσοι είσθε εδώ, δώστε μου (την χάρη) να γίνω ωραίος εσωτερικά· εξωτερικά δε όσα έχω να είναι φιλικά προς τα εσωτερικά για χάρη μου. Είθε να θεωρώ ως πλούσιον τον σοφό· το δε πλήθος χρυσού ας είναι για μένα τόσον όσον θα μπορούσε να το φέρει και να το διαχειρίζεται όχι άλλος παρά ο σώφρων».
Και ο καλός φίλος Φαίδρος συμπληρώνει: «Και για μένα τα ίδια αυτά να προσεύχεσαι· διότι τα των φίλων είναι κοινά»
. (Πλάτωνος «Φαίδρος» κεφ. 48 και 64)
Δεξίλεως
(…) Εγώ είμαι της Αθήνας το λατρεμένο το παιδί, τ’ αγένειο παλικάρι.
Μ’ ανάθρεψαν τα βροντερά τραγούδια του Τυρταίου
και τάραξαν τον ύπνο μου τα όνειρα του Αισχύλου.
Έξω στο δρόμο, στη δουλειά, στου κάμπου τον αέρα
μου θρεψε ο ήλιος το κορμί και τ’ άνοιξε σαν άνθος
και στο Γυμνάσιο ο θεός που τα βοηθάει τα νιάτα
μου τόπλασεν αρμονικά, σφιχτό, χυτό και ωραίο.
Κι εγώ καβάλα, φτερωτός μέσα στους πρώτους πρώτος
συντρόφεψα το ιερό της Αθηνάς καράβι
κι έλεγα: βάλε μου, θεά, τρανή καρδιά στα στήθη,
δώσε φτερά στα πόδια μου και δύναμη στα χέρια
να πάω κι εγώ ν’ αγωνιστώ και νικητής να λάμψω
στο πήδημα, στο πάλεμα, στο δρόμο, στο λιθάρι,
γιατί δεν είναι πιο ακριβή τιμή στο παλικάρι
παρά καρδιά από σίδερο σε φτερωμένο σώμα.
Κι εγώ ονειρεύτηκα κι εγώ τη χάρη της αγάπης
και σε τραπέζια χαρωπά ροδοστεφανωμένος
τους στίχους του Ανακρέοντα τραγούδησα
(…)
κι εγώ ονειρεύτηκα κι εγώ της δόξας τη λαχτάρα,
άρχοντας, είπα, να υψωθώ και στρατηγός να γίνω,
στο θέατρον άξιος ποιητής τα πλήθια να μαγεύω,
κι εγώ μια μέρα ν’ ακουστώ βροντόφωνα στην Πνύκα,
αστροπελέκι στους κακούς, και με τους φιλοσόφους
(…)κι εγώ να ξεδιαλύνω
και τα σκοτάδια της ψυχής και τα κρυφά της πλάσης (…)
Για την πατρίδα ν’ αξιωθώ να πάω να πολεμήσω! (…)
(Κωστής Παλαμάς )
Π Α Ι Δ Α Γ Ω Γ Ι Α
Στην αρχαία Αθήνα, όπου αναδείχθηκαν περίφημες Αρετές-ευεργεσία προς τους Πανέλληνες, ηρωισμός, υπερηφάνεια, φιλαλληλία, δικαιοσύνη, υπεροχή πνευματικής μόρφωσης-πρωταρχικό ρόλο έπαιξε η Παιδαγωγία, αρχής γενομένης από τα νανουρίσματα των νηπίων, τραγουδάκια, παραμύθια και παίγνια, με αυστηρότατους νόμους, οι οποίοι καθόριζαν το περιεχόμενο των μουσικών ακουσμάτων, σύμφωνα με την ευαίσθητη αυτή πρώτη ηλικία του ανθρώπου. Την ανώτατη εποπτεία της Παιδείας είχε ο Άρειος Πάγος με τον γυμνασίαρχο.
Από επτά ετών τα αρσενικά παιδιά, με την επίβλεψη παιδαγωγού, εντός και εκτός της οικίας, έκαναν μαθήματα Μουσικής αγωγής και Γυμναστικής αγωγής. Η Μουσική αγωγή περιλάμβανε γραμματική, ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, μουσική κιθάρας ή λύρας και ορχηστρική. Η Γυμναστική αγωγή περιελάμβανε το πένταθλο (δρόμο, άλμα, δίσκο, ακόντιο, πάλη) και κολύμβηση.
Οι έφηβοι από δεκαέξι ετών πήγαιναν σχολείο χωρίς συνοδό παιδαγωγό. Όταν γίνονταν δεκαοκτώ ετών, ορκίζονταν στο ναό της Αθηνάς, με πλήρη πανοπλία, τον οικείον όρκο και παρήλαυναν ενώπιον του λαού στο θέατρο κατά την αμέσως προσεχή εορτή του Διονύσου, λίγο πριν την έναρξη της παράστασης τραγωδιών. Αμέσως μετά, οι έφηβοι θεωρούνταν ενήλικοι με πολιτικά δικαιώματα. Ασκούνταν στο Λύκειο με σωματικές ασκήσεις και πορείες, έκαναν ασκήσεις φρούρησης των συνόρων ως μόνιμο επί διετία στράτευμα, ασκώντας και αστυνομικά καθήκοντα εντός της πόλης.
Τα κορίτσια διδάσκονταν από τη μητέρα τους ανάγνωση, γραφή, ωδική, κιθαριστική, υφαντική, πλεκτική, ραπτική.
Η θρησκευτική αγωγή γινόταν με την μουσική, την γραμματική, τη γυμναστική. Με τα ποιητικά και τα καλλιτεχνικά έργα αναπτυσσόταν το θρησκευτικό συναίσθημα, αφού η θεότητα με τη δημιουργία του ωραιότατου και υπέροχου Κόσμου, δίδαξε τον άνθρωπο να μετέχει δια του πνεύματός του στο παιχνίδι της Δημιουργίας, οδηγούμενος από την έμπνευση των εννέα Μουσών. Ενώ με την γυμναστική αγωγή αριστοποιείται το σώμα και συντονίζεται στις υψηλές συχνότητες της Θείας Χάριτος, ώστε να τελειοποιείται ως ναός του Πνεύματος και ως το εγκόσμιο υλικό όχημα της ψυχής προς τον Θείο προορισμό της .
Οι Θεοί ήταν για τους Έλληνες φύλακες των νόμων, ηθών και εθίμων «Θρησκεία και Πολιτεία δεν διέφεραν μεταξύ τους· η Πολιτεία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η πράξη αυτής της ίδιας της θρησκείας. Οι θεοί και οι ήρωες, με τον τρόπο που τους εγκωμίαζε η ποίηση στους ύμνους και στις χορωδίες, έπρεπε αναγκαίως να επιδρούν στους νέους· διά των ρυθμών των χορωδιών, έμελλαν να αποκτήσουν τάξη και μέτρον, φρόνημα ανδρικό και γενναιότητα.
Τα διδασκόμενα εφαρμόζονταν αμέσως. Έτσι οι παίδες και οι έφηβοι εκτελούσαν τις χορωδίες κατά τις εορτές… Αυτή, λοιπόν, η λατρεία ήταν το άριστο σχολείο τους.
«…εἰς διδασκάλων πέμποντες πολύ μᾶλλον ἐντέλλονται ἐπιμελεῖσθαι εὐκοσμίας των παίδων ἤ γραμμάτων τε και κιθαρίσεως (…) ἀναγιγνώσκειν ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα και ἐκμανθάνειν ἀναγκάζουσιν ἐν οἷς πολλαί μεν νουθετήσεις ἔνεισι, πολλαί δε διέξοδοι και έπαινοι και ἐγκώμια παλαιῶν ἀνδρῶν ἀγαθῶν, ἳνα ὁ παῖς ζηλῶν μιμῆται και ὀρέγηται τοιοῦτος γενέσθαι· οἳ τ’ αὖ κιθαρισταί, ἕτερα τοιαῦτα, σωφροσύνης τε ἐπιμελοῦνται και ὅπως ἄν οἱ νέοι μηδέν κακουργῶσιν · προς δε τούτοις, ἐπειδάν κιθαρίζειν μάθωσιν, ἄλλων ἄν ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα διδάσκουσι μελοποιῶν, εἴς τα κιθαρίσματα ἐντείνοντες, και τους ρυθμούς και τας ἁρμονίας ἀναγκάζουσιν οἰκειοῦσθαι ταῖς ψυχαῖς τῶν παίδων, ἳνα ἡμερώτεροί τε ὦσιν εἰς το λέγειν τε και πράττειν · πᾶς γάρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου ευρυθμίας τε και ευαρμοστίας δεῖται.» (Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΙΕ΄)
Υψίστη θρησκευτική διδασκαλία αποτελούσαν τα Μυστήρια. Απ’ αυτά τα πιο ξακουστά ανά το Πανελλήνιον ήταν τα Ελευσίνια Μυστήρια προς τιμήν κυρίως της Δήμητρας και της Κόρης.
Το Ιερό στο Λόφο των Νυμφών είναι αφιερωμένο στις Προστάτιδες Δυνάμεις της Φύσεως, του τοκετού και των παιδιών και, στη συνέχεια του χρόνου, στη διάδοχό τους Αγία Μαρίνα, την δεκαεξάχρονη έφηβη, που αγίασε από την αγάπη του Αγαθού. Εδώ, σ’ έναν επικλινή βράχο οι επίτοκες μητέρες γλιστρούν σε τσουλήθρα, ευχόμενες να έχουν εύκολο τοκετό.
Στον Λόφο της Πνύκας, στέκει επιβλητικό το υπέροχο «Ηλιοτρόπιο» του Μέτωνος, που μέρα-νύχτα δίνει αστρονομικές αστρολογικές και κλιματολογικές πληροφορίες για τον καιρό, -έργο υψηλής επιστημονικής γνώσης και τεχνολογίας απαράμιλλης, που δεν την έφτασαν οι μέχρι τώρα αιώνες.
Στο Θέατρο Διονύσου, στα νότια ριζά της Ακρόπολης, ανάβει το πνεύμα στη θυμέλη την έμπνευση των υψηλών ιδεών της ζωής. Σε αυτό το θεόπνευστο αλώνι οι Ποιητές με τη γραφίδα τους θησαυρίζουν στην ανθρωπότητα τους λόγους της Αρετής.
———————————————————————————————————————————-
Σημείωση: Ο αστρονόμος Μέτων εφεύρεσε το λεγόμενο ημερολογιακό «Ηλιοτρόπιο», παρόμοιο με τον Μηχανισμό, που βρέθηκε στο ναυάγιο των Αντικυθήρων (1ος αι.) και σε Ελληνική πόλη της Μικράς Ασίας, για αστρονομικές και καιρικές πληροφορίες.
{allmusicplayer file=http://virna-aigiali.gr/images/music/arxaia/GreekAncientMusic.mp3}
